Historia Krosna

Widok na Krosno 1618 r. (Braun, reprodukcja).
Kliknij, by zobaczyć powiększenie

Początki

Krosno - zostało lokowane przez Kazimierza Wielkiego około połowy XIV stulecia na obszarze, który wcześniej zajmowała osada o charakterze rolniczym. Jej najstarsze ślady - potwierdzone badaniami archeologicznymi - sięgają X i XI wieku. Na istnienie osady i jej rolniczy charakter wskazuje najstarszy zachowany dokument, wydany w roku 1282 przez księcia Leszka Czarnego, w którym po raz pierwszy użyta została nazwa Krosno. Wszelkiego rodzaju spekulacje dotyczące lokacji miasta w roku 1348 nie znajdują uzasadnienia źródłowego. Pierwszą pewną datą, którą można przypisać Krosnu jest rok 1367. Wtedy to Kazimierz Wielki wydał dokument potwierdzający sprzedaż wójtostwa krośnieńskiego Peszkowi z Tarnowa przez dotychczasowych wójtów Michała i Jakusza. Dokument ów określał uposażenie wójta, jego prawa i obowiązki, a także powinności osadników. Konsekwencją lokacji miasta było rozpoczęcie w latach 60-tych XIV wieku budowy fortyfikacji typu murowanego. Fakt ten sprawił, iż Krosno znalazło się w grupie 23 ośrodków miejskich, w których obwarowania ufundowane zostały przez Kazimierza Wielkiego. Obronności miasta sprzyjało dodatkowo jego położenie na naturalnym wzniesieniu, w widłach rzek Wisłoka i Lubatówki.

Już od początków swego powstania miasto odgrywało znaczną rolę w zakresie produkcji rzemieślniczej i handlu. Do najstarszych rzemiosł w mieście należały trzy - najbardziej typowe dla średniowiecznej Europy Środkowej - tj.: rzeźnicze, szewskie i piekarskie. Rzeźnicy tworzyli cech już przed rokiem 1403, gdyż z tego czasu pochodzi statut cechowy - jeden z najstarszych zachowanych w Polsce. Szewcy zorganizowali swój cech również stosunkowo wcześnie, na co wskazują statuty z lat 1424 i 1459. Cech piekarski istniał już w pierwszej połowie XV wieku. Cechą wspólną wszystkich statutów cechowych był fakt, iż zostały one spisane w języku niemieckim, co rzuca pewne światło na skład narodowościowy miasta w pierwszym okresie jego funkcjonowania, kiedy to patrycjat miejski tworzyli osadnicy narodowości niemieckiej, z czasem spolonizowani. W wieku XVI liczba organizacji cechowych dochodziła do czterdziestu. Wówczas wyróżnił się cech sukienników, gdyż poważną rolę w mieście odgrywała produkcja płócien i barchanów, z której Krosno znane było nie tylko w Polsce ale i za granicą.

Średniowiecze

Ważną rolę w średniowiecznym Krośnie odgrywał handel. Odbywały się tu cotygodniowe targi poniedziałkowe oraz kilka dużych targów dorocznych. Oprócz tzw. handlu wewnętrznego - dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu - miasto miało swój udział w wielkim handlu wywozowo-przywozowym i tranzytowym. Główne szlaki handlowe prowadziły na Ruś Halicką oraz Węgry. Towarami eksportowymi stały się: sukno, wyroby kotlarskie, konie, bydło rogate, natomiast importowano głównie: żelazo, miedź, wyroby metalowe i oczywiście wino.

Niezwykle ważnym wydarzeniem w dziejach Krosna był rok 1523, w którym nastąpiło wykupienie wójtostwa z rąk Jana Bonera, wielkorządcy i żupnika krakowskiego. Rada miejska, sprawująca odtąd funkcje dziedzicznego wójta, stała się samodzielną, najwyższą zwierzchnością w mieście. Na jej czele stał burmistrz wybierany z grona rajców. Rozległe kompetencje rady powodowały częste spory i zatargi z cechami i pospólstwem, mimo tego, na przestrzeni XVI i I pół. XVII stulecia, Krosno doszło do swego największego rozkwitu. Miasto otoczone było już wówczas murem obronnym uzupełnionym o fortyfikacje typu ziemnego i fragment drugiego murowanego obwodu warownego, od roku 1461 posiadało własny wodociąg, a ponadto cegielnię, młyn, folusz, blech oraz łaźnię. Stanowiło ważny ośrodek produkcji rękodzielniczej oraz wymiany handlowej. Bardzo szybko stało się centrum handlu winem węgierskim. Handel ten stał się podstawą wielkich fortun kilku rodzin mieszczańskich. Na wysoki poziom życia umysłowego parva Cracovia [mały Kraków], jak określano wówczas Krosno, duży wpływ miała działalność szkoły parafialnej oraz bardzo liczne wyjazdy młodych krośnian na studia do Akademii Krakowskiej, gdzie wykładali m.in. Paweł z Krosna czy Marcin z Krosna. Szesnastowieczne Krosno przewyższało dwa pobliskie miasta: Sanok i Biecz nie tylko zasobnością, gospodarnością, organizacją pracy czy zasięgiem kontaktów handlowych, ale i szacowaną na około 3-4 tysiące liczbą mieszkańców.

O wyjątkowym znaczeniu miasta świadczy fakt umieszczenia widoku Krosna w dziele Brauna i Hoghenberga Civitates orbis terrarum w godnym towarzystwie miast: Krakowa, Poznania, Warszawy, Zamościa, czy dziele Cellariusa wydanym w roku 1659 Regni Poloniae magniąue Dukatus Lithuanie novissima descriptio. Zapleczem gospodarczym miasta były folwarki i posiadłości ziemskie położone we wsiach: Suchodół, Białobrzegi, Krościenko Niżne, czy Głowienka. Druga połowa wieku XVII to okres stopniowej utraty wcześniejszej pozycji miasta. Na stan ten złożyło się kilka przyczyn. Przede wszystkim najazdy wojsk nieprzyjaciela, począwszy od potopu szwedzkiego, napaści wojsk Rakoczego, aż po najazdy Tatarów, które pustoszyły i niszczyły przedmieścia i okoliczne wsie, liczne klęski żywiołowe, z których najgroźniejszy okazał się pożar w roku 1638.

Potwierdzenie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w roku 1764 przywilejów miasta było ostatnim aktem królewskim dotyczącym Krosna w dziejach dawnej Rzeczpospolitej. W okresie konfederacji barskiej mieszkańcy wspierali konfederatów, a pod Krosnem miały miejsce potyczki z wojskami carskimi. Dnia 12 VI 1772 r. do Krosna wkroczyli Austriacy i rozpoczął się dla miasta okres niewoli. Wraz z kasatą zakonu jezuitów (1773) zlikwidowano prowadzoną przez nich szkołę i bursę. Gwałtownie spadła liczba mieszkańców, pogorszył się stan sanitarny i wygląd miasta.

Jedynym rzemiosłem, które w tym czasie przeżywało jeszcze swój rozwój było tkactwo, którego podstawę stanowiła rozwinięta na szeroką skalę uprawa lnu i konopi, a najważniejszymi ośrodkami przemysłu tkackiego były Korczyna i Kombornia. Liczne klęski żywiołowe jakie raz po raz nawiedzały miasto, w szczególności pożary, powodzie i nieurodzaje spowodowały ekonomiczny zastój Krosna i okolic. Pogarszająca się z roku na rok sytuacja ekonomiczna miasta nie zahamowała jednak wśród Krośnian woli i ducha walki o polskość. Dziewiętnastowieczne zrywy powstańcze miały swoje echo również na terenie ziemi krośnieńskiej. Ludność miasta, w szczególności mieszczanie wzięli udział w wydarzeniach lat 1830-31, 1846, 1848 oraz 1863-64.

Okres autonomii galicyjskiej

Autonomia galicyjska - obejmująca lata od 1867 do wybuchu I wojny światowej - stała się dla Krosna okresem przełomowym. W wyniku nowego podziału administracyjnego utworzono powiat krośnieński, a tym samym Krosno podniesione zostało do rangi miasta powiatowego. W myśl uchwały z roku 1867 otrzymało własny samorząd i zostało siedzibą starostwa. Dzięki staraniom władz samorządowych powstało w mieście wiele nowych towarzystw, szkół i instytucji m.in.: Towarzystwo Zaliczkowe (1874), Krajowa Szkoła Tkacka (l889), Towarzystwo Mieszczańskie "Zgoda" (l891),Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" (1892), Fabryka Blichu i Apretury (1892), Seminarium Nauczycielskie Męskie (1895), cegielnia parowa i fabryka wyrobów glinianych "Karol" w Polance pod Krosnem (1897), Szkoła Realna (1900), Rafineria Nafty (1905).

Największe znaczenie w omawianym okresie miał właśnie przemysł naftowy, który rozwinął się z inicjatywy Ignacego Łukasiewicza, Tytusa Trzcieskiego, Karola Klobassy. Gdy rozpoczęte w roku 1854 roboty poszukiwawcze potwierdziły istnienie pokładów "oleju skalnego" zawiązali oni w 1856 roku spółkę w celu poszukiwania i wydobywania ropy naftowej w Bóbrce. Tam też powstała pierwsza kopalnia. Klobassa i Trzecieski dali kapitał potrzebny do rozpoczęcia i prowadzenia robót górniczych, zaś Łukasiewicz objął kierownictwo owych prac. W tym samym roku zbudowano pierwszą na ziemiach polskich destylarnię ropy naftowej w Ulaszowicach koło Jasła. Obok kopalni w Bóbrce, dzięki inicjatywie Łukasiewicza, uruchomiono rafinerię nafty w Chorkówce, która była w owym czasie największym zakładem krajowego przemysłu naftowego. Pod koniec XIX wieku 45% udziałów w kopalni w Bóbrce nabył William Henry Mac Garvey, natomiast powstałe w roku 1895 Galicyjskie Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne przejęło wszystkie kopalnie i zakłady przemysłu naftowego w Galicji - w tym również kopalnię w Bóbrce. W ten sposób pierwsza na ziemiach polskich kopalnia utworzona za pomocą polskich kapitałów, przeszła na długie lata w posiadanie kapitału zagranicznego.

Poważne znaczenie dla rozwoju przemysłu i całego układu stosunków ekonomicznych miała komunikacja. Do roku 1884 Krosno nie miało połączenia kolejowego, co poważnie hamowało rozwój miasta. Dopiero budowa w latach 1872-1884 tzw. linii transwersalnej otworzyła kontakt z ogólnogalicyjskim rynkiem handlowym.

Wśród burmistrzów z czasów autonomii na szczególne wyróżnienie zasłużyli: Adam Śmiglewski i Wojciech Pik, którzy przeprowadzili odbudowę ruin pojezuickich, Modest Humiecki - krzewiciel podniesienia stanu higieny miasta, August Lewakowski, walczący o rozwój przemysłu tkackiego oraz Feliks Czajkowski, inicjator założenia seminarium nauczycielskiego i opiekun szkolnictwa krośnieńskiego.

Okres I Wojny Światowej

W czasie I wojny światowej Krosno znalazło się w ogniu działań wojennych i poniosło znaczne straty, było bombardowane i rabowane. Ludność cywilna cierpiała wskutek represji wojsk austriackich i rosyjskich. Budynki szkolne i inne gmachy zamienione zostały na szpitale lub magazyny wojskowe. Wojska.okupacyjne opuściły ostatecznie miasto w maju 1915 r. Od tego czasu, mimo kłopotów i trudności, rozpoczęła się odbudowa życia miejskiego. Już we wrześniu tegoż roku uruchomiono wszystkie szkoły istniejące wcześniej w Krośnie: wydziałową męską i żeńską, seminarium nauczycielskie żeńskie, szkołę tkacką oraz uzupełniającą szkołę przemysłową. Miasto dość szybko zostało zelektryfikowane, otrzymało także sieć gazociągową i wodociągową.

Okres międzywojenny

W okresie międzywojennym Krosno, jako znaczny ośrodek przemysłowy, osiągnęło ważną pozycję gospodarczą w grupie miast Polski południowej. W roku 1918 na bazie tradycji związanych z tkactwem uzyskano zgodę na budowę międlarni i przędzalni lnu. Pięć lat później rada miejska nabyła część akcji Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Przędzalniczych w Krośnie. W roku 1935 Zakłady Przemysłu Lnianego stanowiły już dużą i dobrze prosperującą fabrykę, na bazie której powstała Fabryka Przemysłu Lniarskiego "Lnianka". W latach 1920-1924 powstały "Polskie Huty Szkła - Spółka Akcyjna". Rozbudowa zakładu trwała przez cały okres międzywojenny. W listopadzie 1928 r. rozpoczęto budowę Zakładów Gumowych "Wudeta", które produkowały obuwie, płyty gumowe, płaszcze nieprzemakalne. Pełny rozruch tej fabryki nastąpił jednak dopiero w roku 1932. W 1928 r. Galicyjskie Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne weszło w skład koncernu naftowego pod nazwą "Małopolska" Grupa Francuskich Towarzystw Przemysłowych i Handlowych w Polsce. Kopalnia ropy naftowej w Bóbrce aż do wybuchu II wojny światowej pozostawała w ramach tegoż koncernu.

Rękodzielnictwo okresu międzywojennego grupowało się w czterech stowarzyszeniach przemysłowych: Cechu Wielkim, Cechu Masarsko-Wędliniarskim, Cechu Szewców i Cholewkarzy oraz Cechu Stolarzy. Było rzemiosłem rozbitym pod względem specjalizacji produkcyjnych, opartym na niewielkiej ilości jednobranżowych warsztatów. Do znanych firm rzemieślniczych należy zaliczyć: Zakład Artystyczno-Rzeźbiarsko-Snycerski Andrzeja Lenika (1887), Pracownię Siodlarsko-Rymarsko-Lakierniczą Jędrzeja Markiewicza (1890), Pierwszą Najstarszą Piekarnię Mieczysława Bergmana, Pierwszorzędny Zakład Masarski Antoniego Frączka, czy nowoczesny Pierwszorzędny Zakład Fryzjerski Bronisława Serwy. Mimo to, najbardziej oryginalnym i znanym rzemieślnikiem i działaczem społecznym był Michał Mięsowicz - założyciel Pierwszej Krajowej Fabryki Zegarów Wieżowych (1901), nagradzanej za swe wyroby na licznych wystawach krajowych i zagranicznych. Największym życiowym sukcesem Mięsowicza było zdobycie złotego medalu na Międzynarodowej Wystawie Przemysłowej w Paryżu za wystawiony tam zegar wieżowy. Istniejące do dziś cztery mechanizmy zegarów wieżowych znajdujące się w Krośnie pochodzą właśnie z tej fabryki.

Okres dwudziestolecia międzywojennego charakteryzował się stosunkowo znacznym rozwojem rozbudowy i przyrostem ludności Krosna. W związku z przyłączeniem Krościenka Niżnego i Białobrzegów obszar miasta powiększył się trzykrotnie. Ważne znaczenie dla rozwoju przestrzennego miasta miała decyzja budowy lotniska podjęta w roku 1928. Wkrótce przeniesiono do Krosna szkołę lotniczą z Bydgoszczy, dla której w latach 30-tych rozpoczęto budowę hangarów, poszerzono lotnisko o grunty wsi Głowienka i Polanka.

Okres II Wojny Światowej

Pomyślny rozwój miasta został przerwany wybuchem II wojny światowej. Dnia 8 września do Krosna wdarł się zmotoryzowany oddział Niemców z I Dywizji Górskiej gen. Kublera. Po krótkiej walce miasto zostało zajęte. W wyniku pacyfikacji, rozstrzeliwań, egzekucji, likwidacji Żydów i Cyganów na terenie powiatu krośnieńskiego w latach okupacji zginęło ponad 3700 osób. Szczególnie tragiczny był los Żydów. Pod koniec roku 1941 zamknięto ich w gettach, zorganizowanych w Krośnie, Jedliczu i Dukli. Część z nich wywieziono do Jasła, Frysztaka i Nowego Żmigrodu. Bezwzględnej polityce okupanta już od pierwszych dni wojny zaczęto się przeciwstawiać, tworząc organizacje konspiracyjne. Już jesienią 1939 roku powstała Młoda Polska pod przywództwem Zenona Soboty, która przyłączyła się do Tajnej Organizacji Wojskowej, a następnie do Związku Walki Zbrojnej. Początki najsilniejszej i najaktywniejszej organizacji wojskowej, jaką był ZWZ, a potem AK, sięgają końca roku 1939, kiedy to na teren powiatu krośnieńskiego przybył por. rez. Stanisław Pieńkowski. Mianowany inspektorem w Jaśle przystąpił on do tworzenia organizacji ZWZ w terenie. Pierwszym komendantem i organizatorem ZWZ w krośnieńskim był por. rez. Józef Cząstka ps. "Kotwicz".

Po II Wojnie Światowej

Po zaciętych walkach z Niemcami, we wrześniu 1944 r. do miasta wkroczyły wojska 38 armii I Frontu Ukraińskiego. W wyniku zniszczeń wojennych i rabunkowej polityki okupanta istniejący w okresie międzywojennym przemysł został niemal całkowicie zniszczony. Zdewastowano i wywieziono urządzenia produkcyjne z Huty Szkła, Zakładów Przemysłu Lnianego, jeszcze w początkach 1939 r. zdemontowano fabrykę "Wudeta", której nie uruchomiono już po roku 1944. Mimo tak dużych strat przystąpiono do odbudowy starych i budowy nowych zakładów przemysłowych. Od roku 1945 rozpoczęto rozbudowę Huty Szkła Gospodarczego, powiększając i modernizując fabrykę utworzono Krośnieńskie Huty Szkła w Krośnie z zakładami szkła gospodarczego, technicznego i włókna szklanego. Obok przemysłu szklarskiego nadal rozwijał się przemysł włókienniczy z podstawowym zakładem którym były Krośnieńskie Zakłady Przemysłu Lniarskiego "Lnianka". Dominującą pozycję w produkcji przemysłowej powiatu zachował przemysł naftowy obejmujący kopalnictwo naftowe, w małym zakresie poszukiwania, rafinerię ropy i gazu, remonty maszyn i urządzeń naftowych. Dnia 7 I 1945 r. nastąpiło otwarcie Instytutu Naftowego w Krośnie, który podjął prace naukowo-badawcze z zakresu geologii nafty, wiertnictwa, wydobywania ropy naftowej i gazu ziemnego. [Do nowych gałęzi przemysłu w Krośnie należy zaliczyć przemysł obuwniczo-skórzany. Dzisiejsza Fabryka Obuwia Sportowego "Fabos" powstała w 1946 r. z niewielkiego przedsiębiorstwa szewskiego. - fabryka ta już nie istnieje, przyp. red.]. Nowopowstałym zakładem jest również Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego pracująca pod tą nazwą od roku 1963. Największym przedsiębiorstwem przemysłu środków transportu stały się Zakłady Sprzętu Motoryzacyjnego od 1969 r. znane pod nazwą: Fabryka Amortyzatorów "Polmo" [obecnie: Delphi Chassis Krosno S.A. - przyp. red.]. Oprócz przemysłu państwowego i spółdzielczego rozwijało się rzemiosło zrzeszone w Cechu Rzemiosł Różnych.

Lata 1975-2000

Od roku 1975 Krosno staje się centrum administracyjnym województwa krośnieńskiego. Miasto zajmuje powierzchnię ok. 45 km kwadratowych i liczy ok. 50 tyś. mieszkańców. Obszar miasta dzieli się na siedem dzielnic oraz pięć osiedli. Poza Śródmieściem z historycznym centrum, dzielnicami są: Białobrzegi, Krościenko Niżne, Polanka, Suchodół, Turaszówka i Zawodzie. Organem stanowiącym gminy Krosno jest Rada Miejska licząca 32 radnych, zaś wykonawczym i zarządzającym Zarząd Miasta. Od 1990 r. Krosno jest członkiem - założycielem Związku Miast Polskich i Stowarzyszenia Gmin Małopolskich w Krakowie. Oprócz 12 szkół podstawowych, działają cztery licea ogólnokształcące i kilka zespołów średnich szkół zawodowych, Szkoła Muzyczna, Liceum Plastyczne, Kolegium Języków Obcych, Kolegium Nauczycielskie, Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy.

Katarzyna Laskoś-Źrebiec

Źródło:http://www.krosno24.pl/

sc