18 lipca 2011

Historia Czchowa

Widok Czchowa w 1837 roku
Zachowane materiały źródłowe pozwalają historykom poznać życie miejscowości od początków jej dziejów do chwili obecnej. Sondażowe badania archeologiczne regionu wykazały ślady istnienia w najbliższej okolicy wielu siedzib ludzkich począwszy od okresu neolitu. W samym Czchowie Karpacka Ekspedycja Archeologiczna (1955r.) rozpoznała grodzisko II o nieokreślonej ceramice, dalszych badań z braku środków nie prowadzono.
 
    Najstarsza pisana wiadomość odnosząca się do Czchowa dotyczy lat między 1208 a 1218. W zapisie Kalendarza Kapituły Krakowskiej dotyczącej biskupa Wincentego Kadłubka zanotowano, że nadał on wspomnianej kapitule dziesięciny z Czchowa. Wiadomość tę potwierdził Długosz dodając, że pierwotnie dziesięciny te należały nie do kapituły do kapituły lecz do kościołów w Czchowie i Brzeziu. Wynika stąd, że miejscowość wraz z kościołem istniała znacznie wcześniej. Nadmienić należy że w sąsiedniej miejscowości Tropie działał u schyłku X wieku znany w Polsce i na Słowacji św. Świerad który prowadził działalność misyjną. Świadczy to o wcześniejszym osadnictwie okolicy.
 
    Istnienie parafii poświadczone jest po raz pierwszy w rachunkach świętopietrza pod datą 1325r. W roku 1288 Czchów został wymieniony wśród posiadłości klasztoru tynieckiego, które Leszek Czarny pozwolił lokować na prawie niemieckim. Kolonizacja w przypadku Czchowa powiodła się , gdyż w 1333 roku pierwszy imiennie znany wójt czchowski Wojsław pozwala niejakiemu Mikołajowi zbudować młyn wodny o 2 kołach na terenie wójtostwa. Świadkiem tego przywileju jest Rusco podwójci. Powyższy zapisek z 1333 roku pozwala uznawać odtąd Czchów jako miasto.
 
    W 1355 roku Kazimierz Wielki na prośbę mieszkańców nadał miastu w miejsce prawa średzkiego prawo magdeburskie. W 1357 roku władca ten postanowił, że mieszkańcy miasta będą sądzenie przez swego wójta i ławników według prawa magdeburskiego, w wypadkach wątpliwych mogą się odwołać do sądu prawa niemieckiego w Krakowie.
 
Widok Czchowa w 1837 roku
    Według Długosza Kazimierz Wielki otoczył miasto murami i miał tu odwiedzać swoje wybranki. Kolonizacja Czchowa została prawdopodobnie przeprowadzona w oparciu o żywioł niemiecki, gdyż miejscowość w źródłach nazywana jest Wizkirche (Biały Kościół) lub z łacińskiego Alba Ecclesia. Na dokumencie z 1333 roku świadkami są dwaj mieszczanie czchowscy o niemieckich imionach (Wilhelm i Heymnann kowal). Element niemiecki uległ następnie polonizacji gdyż w spisie mieszkańców z 1442 roku nazwiska niemieckie występuje sporadycznie. Polonizacji sprzyjał napływ ludności z pobliskich wsi i miasteczek co odnotowano w zachowanej księdze miejskiej. O przyjęcie do miejskiego ubiegali się często przybysze z Wielkopolski, Śląska czy Lublina.
   
    W początkach swego istnienia był Czchów miejscowością stanowiącą czoło opola czyli najniższej jednostki administracyjnej obejmującej rozległy teren od Gnojnika po Gromnik. Rok 1399 to pierwsza wiadomość o istnieniu powiatu sądowego. Jest to sprawa Andrzeja z Lusławic. Niektórzy historycy (Z. Wojciechowski) lokowali tu siedzibę kasztelanii. Pogląd ten został obalony przez W. Pałuckiego w pracy pt. "Kasztelania Czchowska ".
 
    Przed rokiem 1360 Czchów przeszedł w ręce królewskie. W tym bowiem roku Kazimierz Wielki przyznał prawo do połowy patronatu nad kościołem czchowskim dziedzicom wsi Ruda Kameralna, Domosławice, Filipowice i Drużków. Istniejący kościół parafialny został zbudowany około 1346 w stylu gotyckim; do jego budowy użyto kamienia z poprzedniego kościoła na co wskazują liczne fragmenty gzymsu romańskiego wmurowanego we wschodnią ścianę obecnego prezbiterium. Zachowały się również luźne ciosy, użyte wtórnie przy budowie gotyckich szkarp oraz dwie rzeźby kamienne, zapewne romańskie: lew znajdujący się obecnie na rynku w Czchowie i płaskorzeźba gryfa w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wewnątrz świątyni na ścianach otaczających prezbiterium zachowały się unikalne malowidła ścienne. Istniejącą tu drogę krzyżową szwedzcy historycy sztuki określali jako najstarszą w Europie.

    Położony dogodnie przy drodze handlowej na Węgry, był Czchów conajmniej od 1327 roku siedzibą królewskiej stacji celnej. W tym to roku Władysław Łokietek zwalnia kupców jadących na jarmark w Nowym Sączu od cła w Czchowie. Dokumenty dotyczące poboru cła w komorze czchowskiej wydają kolejni władcy; 1364r. – Kazimierz Wielki, 1378r. – królowa Elżbieta,1380r.- Ludwik Węgierski, 1405r. – Władysław Jagiełło.

    W roku 1434 sąd nadworny królewski rozstrzygając spór mieszczan nowosądeckich i bardiowskich w oparciu o przywileje Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły postanawia, że kupcy z Bradiowa (Węgry) mają wolną drogę do Krakowa przez Grybów aż do Czchowa i z powrotem. Uchwała miejska z 1473 roku głosi, że kupcy podążają z Węgier do Krakowa i odwrotnie winni przejeżdżać przez Czchów a ta droga ta ma biec w Czchowie między ogrodami Piotra Myczka i Jaźwieca w kierunku Jurkowa. Według spisu podwod w księdze radzieckiej z 1429 roku miasto wysyłało konie do Nowego Sącza, Bochni, Ciężkowic i do miast węgierskich.

    W najstarszych uchwałach miejskich z lat 1425-1560, których zachowało się ok.15 sztuk znajdujemy wiadomości pozwalające uchwycić specyfikę małopolskiego, średniowiecznego miasta. Dotyczą one; propinacji piwa, bezpieczeństwa pożarowego, stosunków handlowych z przybyszami, naprawy murów, przebiegu drogi publicznej przez miasto, noszenia broni, itp. A także uchwały dotyczące gospodarki miasta, np. w sprawie pastwisk i lasów miejskich. W roku 1559 Zygmunt August w związku z zaginięciem dawnych przywilejów, potwierdza miastu posiadanie ról i lasów. Wymieniane w królewskim dokumencie nazwy topograficzne obowiązują w większości do dziś, podobnie jak i archaiczna nieco struktura własności.
 
Księgi radzieckie z lat 1419-1560 notują rzemieślników różnych specjalności m.in.: prasołow, browarników, kowali, mieczników, ślusarzy, grabarzy, kuśnierzy, sukienników, stelmachów i garncarzy. W roku 1427 samych prasołow (handlarz solą) było – 9. W innym dokumencie z tego okresu spotykamy szewców, piekarzy, słodowników, krawców, olejarzy i płócienników. Szczególnie silny był cech sukienników. Według J.Wyrozumskiego, Czchów był drugim co do wielkości ośrodkiem tkackim w Małopolsce. Cechy rzemieślnicze pojawiają się w źródłach przez wszystkie wieki istnienia miasta. Dopiero po II wojnie światowej przestał istnieć w Czchowie z woli ówczesnych władz, Cech Wielki.

    Królewskie miasto Czchów było przez cały okres swej historii ośrodkiem lokalnego handlu i miejscem jarmarków. Władcy troszczyli się o interesy miasta, czego dowodem są liczne przywileje; 1423 rok – Władysław Jagiełło zezwala na odbywanie jarmarku w dniu świętego Piotra w Okowach. 1489 rok - Kazimierz Jagiellończyk ustanawia dodatkowy jarmark w święto 11 Tysięcy Dziewic, 1510 rok - Zygmunt August wolny targ mięsem. 1518 rok – tenże znosi targ tygodniowy w Zakliczynie cieszący się dużą frekwencją mieszkańców Wojnicza, Tuchowa, Ciężkowic i Bobowej z uwagi na jego konkurencję dla Czchowa. W czasie przeprowadzanych lustracji Małopolski stwierdzono w wielu rejonach występowanie miar zbożowych czchowskich, co świadczy o znaczeniu tej miejscowości i jej wpływie na okoliczne miasteczka w zakresie handlu.

    Od czasów piastowskich, w materiałach źródłowych, znajdujemy wzmianki o istnieniu szpitala jako przytułku dla ubogich. Rektor szkoły w Czchowie wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1426 roku. Natomiast studentami Akademii Krakowskiej w latach 1400-1499 jest 16-stu znanych z imienia synów mieszczan.

    Na wzgórzu w pobliżu miasta, ale już poza obrębem murów miejskich znajdował się zamek Badania archeologiczne (rekonesans) Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej w roku 1967 jak również Archeologów z Muzeum Okręgowego w Tarnowie (badania w toku) datują jego powstanie na przełom XIII/XIV wieku. Zamek był własnością królewską (jak i miasto). W źródłach z 1356 roku pojawia się Imram syn Żegoty jako burgrabia czchowski. „Utrzymywał on policję królewską z drabami grodowymi, imał ludzi swawolnych i sadnych”. Pilnował wykonania wyroków kryminalnych i w razie potrzeby naprawiał zamek.

    „Uchwała miasta z 1442 roku stwierdza, że żaden mieszczanin nie może być pozwany do grodu i więziony, jak to jest praktykowane”. Chodzi tu zapewne o nadgorliwość ówczesnego burgrabiego. Mieszkańcy miasta zgodnie z prawem magdeburskim mieli być sądzeni przez swego wójta i ławników. Według tradycji lokalnej baszta zamku w Czchowie służyła za więzienie. Do zamków należał jaz z młynem na Dunajcu oraz wsie Stróże, Wola Strózka i dość odległy Siemiechów. Uwzględniając tę odległość Kazimierz Wielki w 1369 roku zwalnia mieszkańców Siemiechowa od robocizny i każe im w zamian płacić 1 grzywnę z łamu oraz dawać po 2 miary owsa, 2 sery, 20 jaj, 2 kapłony na rzecz burgrabiego. Powyższy przywilej potwierdzali Władysław Jagiełło i Zygmunt Stary. Lustracja województwa krakowskiego z roku 1564 stwierdza istnienie w Czchowie 4-ech ról należących do zamku. Tenutariusze (dzierżawcy dóbr zamkowych) dbając o własne korzyści doprowadzili je do upadku. Szczególnie zgubna dla miasta i zamku była gospodarka starosty Seweryna Bonera. „Stanisław August wyznaczył rewizorów do opisania stanu zamku i obliczenia ile koszt naprawy wynieść może w reskrypcie z 1767 roku; postanowiliśmy, aby 3 kadencje roków3 sądowych ziemskich na 2 miejscach: w Krakowie i w Czchowie odprawiały się, że zaś w Czchowie zamku starego same tylko znajdą się obaliny przeto na wygodne sądów sądzenie lub dom przyzwoity i sklep na chowanie ksiąg ur. Paweł Konopiec Grabowski wymurować lub stary zamek zreperować jest zobowiązany”. Była to ostatnia próba odbudowy zamku. Nie doszła ona do skutku, a akta ziemskie powiatów: sądeckiego, czchowskiego, bieckiego i strzyżyckiego przechowywano w kościele. Obecnie na terenie grodziska I trwają badania archeologiczne oraz odbudowa ruin baszty. Prowadzenie tych prac ze środków społeczeństwa i samorządu Czchowa świadczy o istnieniu w tej miejscowości dużego potencjału kulturowego. Zamek czchowski był świadkiem wielu wydarzeń, np. pobyt Władysława Jagiełły poświadczony jest sześciokrotnie, w tym pobyt w 1410 roku. Wcześniej była tu w 1372 roku królowa Elżbieta w drodze na Węgry. W roku 1496 statut Jana Olbrachta wyznacza Czchów jako miejsce sejmiku dla ziemi sądeckiej i bieckiej przed wyprawą wojenną. 

Władca ten w roku 1501 skazał tu ściąć Eliasza, syna Piotra Arona wojewody wołoskiego, który ukrywał się w Czchowie i nie uzyskał azylu. Oskarżony był o pogwałcenie przymierza z Turkami.

    W roku 1545 Tomasz żupnik bocheński zbudował sieć kanałów i wodociągów. Wodę do miasta doprowadzono drewnianymi rurami z położonego wyżej ujęcia. Ten system zaopatrywania w wodę funkcjonował do maja 1987 roku.

    W wieku XVIII Czchów był ważnym ośrodkiem Arian. Działał tu Franciszek Lismanin pochodzący z Korsyki, spowiednik królowej Bony.

    Na przełomie XVII/XVIII wieku pojawiają się pierwsze znamiona upadku na skutek powodzi, pomorów i pożarów. Klęski elementarne niszczą miejscowość. Pewne ożywienie następuje w okresie panowania Stanisława Augusta, funkcjonuje po przerwie sąd ziemski dla powiatów sądeckiego i czchowskiego. Włączenie Czchowa wraz z całą Małopolską do Austrii oraz zmiana szlaków komunikacyjnych (kolej) omijających miasto powoduje stagnację i upadek.

    W czasie reformy administracyjnej przeprowadzonej przez zaborcę w 1867 roku Czchów i sąsiedni Wojnicz tracą prawa miast powiatowych i zostają włączone do powiatu w pobliskim Brzesku. Zdaniem historyków tego okresu (J.Szymański) nastąpiło to nie na skutek rozwoju Brzeska ale serwilizmu wobec zaborcy jego niektórych wpływowych mieszkańców (hrabia Wit Żeleński związany z rodziną cesarską i baron Goetz właściciel browaru Okocim). Prawa miejskie utracił Czchów w 1928 roku ?.

    W 1938 roku rozpoczęto budowę zapory wodnej i elektrowni na Dunajcu. W czasie okupacji niemieckiej kontynuowano budowę poprzez obozy pracy przymusowej. Budowę ukończono w 1948 r.

    W grudniu 1939 r. pojawiają się pierwsze struktury ruchu oporu. W okresie 1940 roku są tworzone oddziały Związku Walki Zbrojnej następnie Armii Krajowej. Czchowska konspiracja obejmowała także północną część Sądecczyzny z Rożnowem i sięgała go Librantowej, 7 km od Nowego Sącza. Wydawano prasę podziemną, którą kolportowano na cały powiat brzeski. Dowódcą placówki AK „Cezar” był student Uniwersytetu Jagiellońskiego Eugeniusz Biłyk pseudonim „Grodzisz”. Zginął zamordowany przez gestapo.

    Ważniejsze akcje partyzanckie to: atak na załogę niemiecką ochraniającą budowę zapory w Czchowie, gdzie zdobyto 80 karabinów, przejęcie grupy 50 Azerbejdżan na służbie niemieckiej, którzy przeszli pod rozkazy placówki AK wraz z uzbrojeniem oraz udział w bitwie pod Mogiłą, gdzie znajdował się szpital partyzancki. Represje okupanta spowodowały, że w dniach 1-3 sierpnia 1944 roku doszło do pacyfikacji miejscowości w czasie której śmierć poniosło 9-ciu obywateli.

    Od lat 60-tych XX wieku następuje stopniowy rozwój miejscowości i wzrost jej oddziaływania poza granice administracyjne gminy. Czynnikiem rozwoju gminy są walory turystyczno-krajoznawcze. Po zbudowaniu zapory Czchów stał się ośrodkiem wczasowym o zasięgu ponadregionalnym. W domach wczasowych i in. ośrodkach wypoczynkowych oraz na kwaterach prywatnych przewija się w sezonie letnim 25 tysięcy urlopowiczów. W 1965 roku uruchomiono szpital. W latach 70-tych oddano do użytku most na Dunajcu. Powstały trzy zespoły szkół ponadpodstawowych. W 1992 r. uruchomiono wodociągi oraz zgazyfikowano i skanalizowano gminę. Po wielu latach organizowane są na nowo jarmarki. Rozwinął się handel i usługi. Obecnie miejscowość Czchów swym potencjałem oświatowym, handlowym i usługowym oddziaływuje na sąsiednie gminy, a jako miejscowość wypoczynkowa daleko poza granice Małopolski.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Stary Sącz

Pierwsza wzmianka na temat Starego Sącza datowana jest na rok 1257, kiedy to książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy zapisał...