16 kwietnia 2011

Beskid Wyspowy Charakterystyka

 Beskid Wyspowy (513.49) – część Beskidów Zachodnich położona pomiędzy doliną Raby a Kotliną Sądecką. Charakterystyczną cechą tego regionu południowej Polski jest występowanie odosobnionych, pojedynczych szczytów, od czego pochodzi jego nazwa. Najwyższym szczytem jest Mogielica (1170 m n.p.m.).


Granice

Beskid Wyspowy zajmuje powierzchnię ok. 1000 km² i położony jest pomiędzy Beskidem Makowskim, Kotliną Rabczańską, Gorcami, Kotliną Sądecką, a Pogórzem Wiśnickim od północy[1]. Nie jest to jednak wystarczająco dokładne określenie i stąd przez różnych autorów różnie wytyczane są jego granice. Według Jerzego Kondrackiego granice przebiegają następująco[1]:
  • granica zachodnia: od Myślenic w górę wzdłuż Raby i jej dopływu Krzczonówki do Łętowni, stąd przez Skomielną Białą do Raby w Rabce-Zdroju.
  • granica południowa: Rabą w dół, dalej rzeką Mszanką w górę na przełęcz Przysłop, stąd drogą w dół i potokiem Czerwonka na niską przełęcz po południowej stronie Magorzycy, z przełęczy potokiem Głębieniec i dalej wzdłuż rzeki Kamienica Gorczańska do Dunajca. Magorzyca, Wielki Wierch i Kiczora Kamienicka mimo, że znajdują się po południowej stronie Kamienicy Gorczańskiej należą do Beskidu Wyspowego
  • granica wschodnia (uściślona przez Speleoklub Beskidzki[2]): Dunajcem do Gołkowic, a stąd drogą przez Podegrodzie do Jeziora Rożnowskiego. Z Tęgoborza drogą do rzeki Łososiny, następnie Łososiną w dół do rzeki Białki.
  • granica północna: w górę Białką przez Wojakową na przełęcz między Kobyłą a Rogozową. Z przełęczy doliną do Rajbrotu, stąd drogą przez Bytomsko do Żegociny. Dalej granica biegnie przez Kamionną, Nowe Rybie, Szyk, Kostrzę, Wilkowisko, Stróżę, Skrzydlną, Szczyrzyc, Raciechowice, Zasańską Przełęcz i pomiędzy Grodziskiem a Uklejną do Raby w Myślenicach.
Administracyjnie cały obszar Beskidu Wyspowego położony jest w województwie małopolskim. Największa jego część należy do powiatu limanowskiego, który jest też niemal w całości położony w tym regionie. Wschodnie obrzeża Beskidu Wyspowego (wzdłuż Dunajca) wchodzą w skład powiatu nowosądeckiego, północne powiatu bocheńskiego, zachodnie myślenickiego i suskiego, południowo-zachodnie nowotarskiego.


Beskid Wyspowy Atlas, przewodnik i mapa w jednym
Przejdź do księgarni

 

 Geologia

Odosobnione góry Beskidu Wyspowego są denudacyjnymi ostańcami piaskowców magurskich, pod którymi znajdują się głębiej położone serie skalne płaszczowiny śląskiej[1]. Dawniej układ tych warstw był odwrotny: wklęsłe formy terenu, tzw. synkliny, utworzone były ze skał twardych, natomiast wypukłe (antykliny) z miękkich. Obecne szczyty stanowiły więc zagłębienia terenu, zaś dzisiejsze doliny były wzniesieniami. W wyniku fałdowania i wypiętrzania terenu na przełomie starszego i młodszego trzeciorzędu nastąpiło odwrócenie rzeźby terenu. Te niżej obecnie położone cienkoławicowe warstwy piaskowcowo-łupkowe, margle i łupki ilaste są bardziej podatne na wietrzenie, stąd też tworzą one słabiej nachylone stoki oraz duże obniżenia między górami[3]. Taką budowę i genezę powstania Beskidu Wyspowego potwierdzają badania przeprowadzone na wielu odkrytych oknach tektonicznych, największe z nich w Mszanie Dolnej zostało szczegółowo opisane w 1988[4]. Wyniki wieloletnich badań geodezyjnych wskazują, że procesy fałdowania i wypiętrzania terenu trwają również obecnie, choć z mniejszą intensywnością, a ważną rolę w dynamice tego procesu odgrywają aktywne do dzisiaj osuwiska[5]. Odmienną budowę ma położone południkowo pasmo Cietnia; jest ono zbudowane w całości z fliszu serii śląskiej i jest głęboko wysunięte w obręb Pogórza Wiśnickiego[1].
Widok ze szczytu Korab koło Laskowej

Rzeźba terenu

Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest występowanie odosobnionych, sięgających do 1170 m n.p.m. szczytów, które niczym wyspy wznoszą się 400–500 m ponad typowo podgórskie zrównanie sfalowane łagodnymi wzgórzami[1]. Stąd właśnie pochodzi nazwa Beskid Wyspowy. Wymyślił ją Kazimierz Sosnowski, nauczyciel w nowosądeckim gimnazjum, gdy wraz z młodzieżą nocował na szczycie Ćwilina. Rankiem po przebudzeniu zobaczyli zalegające w dolinach mgły, ponad którymi wznosiły się samotne szczyty[6]. Szczyty te mają strome, czasem nawet bardzo spadziste stoki. Zazwyczaj północne są bardziej nachylone od południowych, wierzchowina jednak z reguły jest płaska, wylesiona i zajęta pod pola uprawne i zabudowania[1]. Beskid Wyspowy łączy w sobie cechy krajobrazu podgórskiego i górskiego. Góry zasadniczo nie tworzą tutaj długich pasm, lecz szereg oddzielnych szczytów otoczonych szerokimi i rozległymi dolinami. Wyjątek stanowią trzy pasma: Łososińskie, pasmo Cichoń-Ostra i pasmo Cietnia. Na zachodnich i wschodnich obrzeżach jednak ten wyspowy charakter zatraca się, od północnej strony góry stopniowo przechodzą w pogórze[3]. Głębokie doliny rzeczne oddzielające poszczególne szczyty górskie od dawien dawna wykorzystywane były jako trakty komunikacyjne, dzisiaj biegną nimi drogi łączące poszczególne miejscowości tego regionu.
Jesień w Beskidzie Wyspowym

  • Najwyższe szczyty (wysokości podane w m n.p.m. i zaokrąglone do pełnych metrów[7]):
    Mogielica 1170 m, Ćwilin 1072 m, Jasień 1052 m, Modyń 1029 m, Luboń Wielki 1022 m, Krzystonów 1012 m, Kiczora Kamienicka 1007 m, Wielki Wierch 1007 m, Śnieżnica 1007 m, Szczebel 977 m, Lubogoszcz 968 m, Łopień 951 m, Cichoń 925 m, Ostra 928 m, Jaworz 918 m, Sałasz Wschodni 909 m.
  • Ważniejsze przełęcze:
    przełęcz Glisne, przełęcz Gruszowiec, przełęcz Jaworzyce, przełęcz Ostra-Cichoń, przełęcz pod Kobylicą, przełęcz Przysłopek, przełęcz Przysłop, Przełęcz Rydza-Śmigłego, przełęcz Słopnicka, przełęcz Widoma-Rozdziele, przełęcz Wielkie Drogi, Wierzbanowska Przełęcz, Zasańska Przełęcz.
Istnieją tu liczne, zbudowane z piaskowca wychodnie i formy skałkowe. Najbardziej znana z nich to Diabli Kamień koło Szczyrzyca[8]. Występuje również wiele innych form ukształtowania terenu. Na Luboniu Wielkim znajduje się duże gołoborze, na stokach Ćwilina, Mogielicy, Łopienia, Szczebla i Zęzowa skalne osuwiska. Występują także jaskinie (największa to Jaskina Zbójecka na Łopieniu) i rowy, na ogół pochodzenia osuwiskowego.

Dolina Potoku Jaworzanka

Sieć wodna

Beskid Wyspowy znajduje się w dorzeczu dwóch dopływów Wisły: Dunajca i Raby. Zlewnia Dunajca tworzącego wschodnią granicę Beskidu Wyspowego jest dużo większa[7]. Łososina, będąca największym jego w obrębie Beskidu Wyspowego dopływem wypływa spod Jasienia, mniejsze dopływy to: Kamienica, Czarna Woda, Jastrzębik, Słomka, Smolnik[7]. Większymi dopływami Raby są Mszanka i Kasinianka. Większość rzek i potoków Beskidu Wyspowego ma swoje źródła pod jego partiami wierzchołkowymi[7]. Mniejsze cieki wodne mają w górnym biegu znaczny spadek sięgający 200–300 m/km, w dolinach zmniejszający się do ok. 40 m/km[7]. Wszystkie potoki i rzeki mają kamieniste dno i charakteryzują się dużymi wahaniami wodostanów. Po większych opadach atmosferycznych lub przy gwałtownym topnieniu śniegów ich wody transportują ogromne ilości ziemi oraz kamieni i wskutek dużego spadku mają ogromną siłę niszczącą. Występują wówczas z koryta, zalewając pola i osiedla. Szczególnie duże zniszczenia spowodowała wielka powódź w 1997. Ważną rolę w retencji wód odgrywają sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Rożnowskie, Jezioro Czchowskie i Zbiornik Dobczycki. Najwyższy poziom wód przypada na maj, najniższy na styczeń. Dzięki małej przepuszczalności podłoża i dużym opadom obszar jest dobrze nawodniony. Świadczy o tym m.in. występowanie licznych młak na zboczach dolin[9].

Klimat

Jest to typowy klimat górski o bardzo zmiennych warunkach pogodowych. Suche masy powietrza znad kontynentu ścierają się tu z wilgotnym powietrzem znad Atlantyku. Występuje piętrowość klimatyczna. Do 750 m n.p.m. klimat jest umiarkowanie ciepły z średnią temperaturą od +6 °C do +8 °C, powyżej umiarkowanie chłodny z średnią temperaturą od +4 °C do +6 °C. Średnia roczna temperatura dla obszaru Limanowej w latach 1952–2000 wyniosła 6,7 °C, najniższa odnotowana wynosiła −35 °C, a najwyższa 35,2 °C[10]. Ilość opadów jest powyżej średniej krajowej i wynosi 800–900 mm w ciągu roku. W większych dolinach śródgórskich, jak np. w Mszanie Dolnej, występuje tzw. cień opadowy polegający na zatrzymywaniu się na dowietrznych zachodnich, północno-zachodnich i północnych stokach gór wilgotnych mas polarnomorskiego powietrza[9]. Znaczny wpływ na lokalne zróżnicowanie klimatu mają czynniki terenowe – ukształtowanie terenu i ekspozycja. Tak np. wąska i zacieniona wysokimi grzbietami dolina rzeki Kamienica ma znacznie niższe temperatury niż szeroka i słoneczna dolina Dunajca[11]. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od około 180 dni w szczytowych partiach gór do 210 dni w dolinach[9], co ma szczególne znaczenie dla roślin. Często z Tatr dociera tutaj wiatr halny, zimą powodując duże szkody w lasach.
Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest dość częste występowanie „morza mgieł” spowodowane inwersją temperatury, czyli w pewnych warunkach zamiast spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. sytuacja jest odwrotna. Wtedy to właśnie odosobnione szczyty gór wyrastają z mgły zalegającej w dolinach jak wyspy na morzu.

Widok z Sałasza


Przyroda

W wyniku osadnictwa lasy zostały wycięte bądź wypalone na potrzeby rolnictwa, obecnie większość terenu pokrywają pola uprawne i obszary zabudowane. Większe zwarte kompleksy leśne ostały się dopiero powyżej wysokości 700–800 m n.p.m., ale i one zostały przeobrażone w wyniku gospodarki człowieka, często rabunkowej. W Beskidzie Wyspowym zachowany jest charakterystyczny dla gór piętrowy układ roślinności, ale występują tylko 2 piętra: do wysokości ok. 450 m jest to piętro pogórza, powyżej, aż po najwyższe szczyty regiel dolny (tylko pod wierzchołkiem Mogielicy występuje szczątkowy regiel górny). Skład gatunkowy roślin jest nieco uboższy od sąsiednich Gorców czy Beskidu Sądeckiego właśnie z powodu braku regla górnego oraz mniejszej wysokości szczytów. Występuje tu jednak jeszcze 96 gatunków górskich (dla porównania: w Gorcach 141)[9]. Ciekawostką jest występowanie dużej liczby gatunków roślin ciepłolubnych, które prawdopodobnie przedostały się tutaj z obszaru Słowacji, oraz kilku gatunków roślin wapieniolubnych (m.in. miesiącznica trwała), mimo że nie występują tutaj wapienie[9]. Z większych ssaków w lasach występuje jeleń, sarna, borsuk, dzik, okresowo zaglądają wilki. Najlepiej zachowane fragmenty przyrody objęte zostały ochroną rezerwatową. Są to:
  • rezerwat przyrody Białowodzka Góra
  • rezerwat przyrody Kamionna
  • rezerwat przyrody Kostrza
  • rezerwat przyrody Luboń Wielki
  • rezerwat przyrody Śnieżnica.
Widok na Tatry z Pasma Łososinskiego

    Kultura ludowa

    Kultura miejscowej ludności stanowi mieszankę kultur ludowych pochodzących z różnych krajów Europy. Pewną rolę w zasiedlaniu terenu Beskidu Wyspowego odegrali Wołosi, którzy przyprowadzili ze sobą owce i przynieśli tutaj z południa Europy kulturę pasterską przejętą potem przez miejscową ludność. Wypasano na wyrąbanych bądź wypalonych polanach, a także w lesie. Pasterstwo, które utraciło obecnie swoje znaczenie, dawniej przez kilka wieków było jednym ze źródeł ekonomicznego bytu ludności tych terenów. Wśród ludności wyróżnia się następujące grupy etnograficzne: Kliszczacy, Lachy Sądeckie, Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Górale Biali i Zagórzanie. Najliczniejsi są Zagórzanie, zamieszkują m.in. w Mszanie Dolnej i Górnej, w Lubomierzu, w Jurkowie, na Chyszówkach, w Półrzeczkach. Zabytkami sztuki budownictwa są drewniane i murowane kościoły i bardzo liczne w tym regionie kapliczki i figurki.

    Dworek w Laskowej z XVII w.

    Zarys historii regionu

    Najstarsze ślady pobytu człowieka to pochodzące z neolitu (3500–1700 p.n.e.) krzemienne narzędzia znalezione w Pisarzowej, Pogorzanach i w Wilkowisku. W Pisarzowej i w Łukowicy odkryto urnowe cmentarze pochodzące z epoki brązu i początków epoki żelaza (1200–400 p.n.e.). Odkryto też wiele monet rzymskich, szczególnie w okolicach Limanowej. Istniały tutaj słone wycieki, a otrzymywana z nich sól była towarem handlowym.
    W pierwszych wiekach powstawania państwa polskiego istniały już niewielkie drewniane grody, ich resztki odkryto m.in. w Limanowej, w Męcinie, w Słupi, Szyku, w Kasinie Wielkiej. Jednak w owym czasie były to tylko niewielkie osady w nieprzebytej puszczy, która aż do XIV w. pokrywała całe Karpaty i stanowiła wraz z Tatrami naturalną zaporę chroniącą od najazdów z bardziej zaludnionego południa Europy. Do XIII w. utrzymało się grodzisko na szczycie góry Grodzisko, spalone zostało przez Tatarów. Pierwsi osadnicy osadzali się w dolinach rzek, stopniowo wycinając bądź wypalając las pod pola uprawne. Dużą rolę w osadnictwie odegrało założone w 1. połowie XIII w. opactwo cystersów w Szczyrzycu. Największe nasilenie kolonizacji miało miejsce za czasów Kazimierza Wielkiego. W XV w. z południa Europy przybyli Wołosi, tworząc rozległe hale na grzbietach gór, w tym też okresie zaczęły powstawać szlacheckie folwarki. W obronie przed wyzyskiem i nadużyciami dworu oraz dzierżawców w latach 1649–1650 Filip Bolisęga wywołał zbrojne wystąpienie chłopów w Kasince. W XVII w. w czasie potopu szwedzkiego wielkie spustoszenia poczynił tzw. „najazd Rakoczego”, spalono wówczas m.in. wiele kościołów. W 1770 pod szczytem Śnieżnicy założyli swój obóz konfederaci barscy.
    W drugiej połowie XIX w. wszystkie nadające się do tego celu stoki gór zostały już zamienione na pola uprawne; zalesienie terenu było wówczas nawet mniejsze niż obecnie. Wobec niemożliwości dalszego pozyskiwania terenów pod uprawę nastąpiło w wyniku dziedzicznych podziałów rozdrabnianie chłopskich gospodarstw i przy wzrastającej wciąż liczbie ludności na całym Podhalu zaczęła się „nędza galicyjska”, przednówki stały się powszechne. Wybudowany w 1885 przez Austriaków odcinek kolejowy Nowy Sącz – Chabówka przyczynił się do gospodarczego rozwoju regionu, ale nędza ludności nie zanikła.
    W czasie I wojny światowej okolice Limanowej były obszarem zażartych walk wojsk niemieckich i austriackich z rosyjskimi. Pamiątką po tych krwawych wydarzeniach są liczne cmentarze wojenne, m.in. na Jabłońcu i Golcowie, w Męcinie i Kasinie Wielkiej. Lata międzywojenne charakteryzowały się nadal przeludnieniem wsi i ogromną biedą jej mieszkańców. We wrześniu 1939 Niemcy zbombardowali Mszanę Dolną, spłonęło część osiedli Kasiny Wielkiej, Skrzydlnej i Szczyrzyca. Dokonali też akcji pacyfikacyjnych i rozstrzeliwania ludności cywilnej w Mordarce, Krasnym Lasocicach, w Pogorzanach, Jodłowniku, Wilczyskach, Szczyrzycu, na Starej Wsi i w Tymbarku. Przez cały okres II wojny światowej w Beskidzie Wyspowym działał silny ruch oporu, głównie byli to partyzanci AK. Na Polanie Stumorgowej na Mogielicy odbierali zrzuty z alianckich samolotów, mieli swoje stałe bazy w schronisku i szałasach na Luboniu Wielkim. Dokonywali zamachów na niemieckie transporty wojskowe, wysadzali pociągi. Specjalnie w celu ochrony linii kolejowej z Chabówki do Nowego Sącza Niemcy musieli utrzymywać stały garnizon w Pisarzowej i pociąg pancerny, a w 1944 wzdłuż całej linii położyli zasieki z drutu kolczastego. Mimo to partyzanci dokonali 40 zamachów na transporty kolejowe, zniszczyli 20 parowozów i 210 wagonów. Na przełęczy Gruszowiec zaatakowali i zniszczyli niemiecki transport samochodowy. Odpowiedzią Niemców była pacyfikacja okolicznej ludności, w czasie której zabili 36 osób i spalili 12 domów.

    Zima w Beskidzie Wyspowym

    Turystyka

    Góry Beskidu Wyspowego jeszcze dość rzadko odwiedzane są przez turystów. Ostatnio jednak gminy podejmują szereg działań promujących turystykę, przykładem może być choćby oddanie w 2008 wieży widokowej na Mogielicy, co znacznie zwiększyło liczbę turystów w tym rejonie[13].
    Baza noclegowa
    W górach baza noclegowa jest uboga. Jedynym schroniskiem turystycznym z prawdziwego zdarzenia jest schronisko PTTK na Luboniu Wielkim. Istnieje jeszcze Młodzieżowy Ośrodek Rekolekcyjny na Śnieżnicy i Baza Szkoleniowo-Wypoczynkowa „Lubogoszcz”, obydwa te ośrodki świadczą jednak usługi głównie dla wycieczek i grup zorganizowanych. W sezonie letnim działa baza namiotowa Polana Wały pod Krzystonowem. Znacznie lepiej natomiast jest w dolinach. W licznych miejscowościach istnieją hotele, pensjonaty, motele, ośrodki wypoczynkowe i domy wczasowe, zajazdy, domy wycieczkowe, sanatoria i ośrodki sanatoryjno-wczasowe oraz liczna sieć gospodarstw agroturystycznych. Istnieje też ok. 10 ośrodków kempingowych i pól namiotowych.
    Szlaki turystyczne
    Gęsta sieć wyznakowanych przez PTTK szlaków turystyki pieszej prowadzi przez wszystkie znaczniejsze szczyty, najdłuższym z nich jest znakowany czerwono Mały Szlak Beskidzki. Nie są one trudne technicznie, wymagają jednak pewnej kondycji fizycznej ze względu na wyspowy charakter tych gór: spore wysokości względne pomiędzy dnami dolin a szczytami i głębokie przełęcze pomiędzy szczytami. Istnieje też gęsta sieć znakowanych szlaków rowerowych. Mimo że stoki są dość strome, możliwy jest wjazd górskim rowerem niemal na wszystkie szczyty. Oprócz szlaków PTTK istnieją też ścieżki dydaktyczne. Dzięki stadninom istniejącym w wielu już miejscowościach panują też odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki konnej. W zimie można uprawiać turystykę narciarską.



    GNU Licencja Wolnej Dokumentacji


    Brak komentarzy:

    Prześlij komentarz

    Stary Sącz

    Pierwsza wzmianka na temat Starego Sącza datowana jest na rok 1257, kiedy to książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy zapisał...